Mondros Mütarekesi’nin 30 Ekim 1918’de imzalanmasından sonra İzmir Yunanlar, Adana Fransızlar, Antalya ve Konya İtalyanlar tarafından işgal edildi. Urfa, Maraş, Antep, Merzifon ve Samsun’a İngiliz askerleri çıktı. İngiliz Donanması ise 13 Kasım 1918’de İstanbul önlerine demir attı.
Vatan toprağını korumak için yıllarını cephelerde geçiren, Yıldırım Orduları Grup Komutanlığından 3 Kasım 1918’de İstanbul’a dönen Mustafa Kemal, altı ay kaldığı İstanbul’da kurtuluş planları yaptı.
Samsun ve çevresindeki Rumlar, 17-18 Mart 1919 tarihinde Samsun’a asker çıkaran İngilizleri de arkalarına alarak, yaptıkları çete baskınlarıyla kargaşa çıkararak, Mondros Ateşkes Antlaşması’nın 7. maddesi gereği bölgeyi İtilaf Devletlerinin işgaline açmak istiyordu.
Rumların bu oyunlarına karşı Türk halkı kendini savunmak için teşkilatlanmaya, can ve mal güvenliklerini korumaya çalışınca bundan endişe duyan İngiliz Yüksek Komiserliği ve Karadeniz Ordusu Başkumandanlığı, 21 Nisan 1919’da İstanbul Hükümetine bir nota vererek, bölgedeki gerilimin yatıştırılmasını, Rumlara karşı yapılan sözde saldırıların önlenmesini istedi.
Bölgede asayişi sağlaması için 9. Ordu Müfettişi olarak görevlendirilen Mustafa Kemal, İzmir’in işgal edildiği 15 Mayıs 1919’un ertesi günü, Bandırma Vapuru ile yola çıktı.
Puslu bir pazartesi günü Samsun sahiline demir atan Bandırma Gemisi’ndeki Mustafa Kemal ve arkadaşlarını, ilk olarak Havuzlu İsmail’in kullandığı sandalla Kurmay Binbaşı Mahmut Ekrem Bey karşıladı.
Mustafa Kemal ve arkadaşları, Samsun’a ilk adımlarını Reji İskelesi’nden attı. Birinci Dünya Savaşı’nda Ruslar tarafından kentin bütün iskeleleri bombalanmış ancak bir tek Fransızlara ait Reji (Tekel idaresi) İskelesi sağlam kalmıştı. Fransızlar o dönemde Samsun’da kurulu bir fabrikada sigara üretiyordu. İskelenin adı bu nedenle Tütün İskelesi olarak da geçiyordu.
“Dokuzuncu Ordu Kıtaları Müfettişi ve Padişahın Fahri Yaveri Mirliva Mustafa Kemal Paşa” unvanı ile Mustafa Kemal, “Saat 08.00’de Samsun’a ulaşarak görevine başladığına” dair İstanbul’a telgraf gönderdi.
Büyük Önder Atatürk’ün Samsun’a gelişi, İngilizler’de tedirginlik oluşturdu. Samsun’da 6 gün kalan Mustafa Kemal Atatürk, 25 Mayıs’ta Havza’ya geçti. İngilizleri şüphelendirmemek için Atatürk, artan böbrek sancılarını ve Havza’nın kaplıcalarının kendisine iyi geleceğini belirterek kentten ayrıldı.
Kurtuluş’a giden yolda Mustafa Kemal Atatürk’ün ikinci durağı Havza oldu. İlk Müdafa-i Hukuk Cemiyeti Havza’da kuruldu. Teşkilat ilk toplantısını “Taş Mektep”te, şimdiki Merkez İlköğretim Okulunda yaptı.
İlk miting de Havza’da yapıldı. Mustafa Kemal Paşa’nın talimatıyla gerçekleştirilen mitingde, İzmir’in işgali protesto edildi. İlk genelge yine Havza’da yayımlandı. 28 Mayıs’ta yayımlanan Havza Genelgesi, tüm valilik, kolordu komutanlığı ve bağımsız mutasarrıflıklara gönderildi. Havza Genelgesi, Mustafa Kemal Atatürk’ün Samsun’a çıktıktan sonra ilk resmi tepkisi olması dolayısıyla tarihte büyük bir öneme sahiptir.
Türkiye Cumhuriyetinin Kurucusu Atatürk, bu genelgeyle halkın işgallere tepki göstererek milli bilincin uyandırılmasını amaçladı.
Bir sonraki durağı Amasya olacak Mustafa Kemal, 18 gün boyunca Havza’da Milli Mücadele için önemli adımlar attı.
Havza’daki hareketlilikten haberdar olan İngilizlerin yaptığı baskı ile Atatürk, Dokuzuncu Ordu Müfettişliği görevinden alındı. Mustafa Kemal Atatürk, Havzalılara sivil olarak veda etti.
Gazi Mustafa Kemal ve silah arkadaşlarının Samsun’a çıkarak yaktığı Milli Mücadele meşalesi sırasıyla Amasya, Erzurum ve Sivas’ta da yakılarak tüm yurda yayıldı.
